دین مبین اسلام دین اجتماعی است که علاوه از برنامه‌ریزی دقیق برای نیازهای فردی و معنوی انسان، اجتماع مسلمانان و حتی اجتماع جهانی را با وجود اختلافات دینی فراموش نکرده و دستوراتی را برای هر جامعه‌ای وضع کرده است.
یکی از برترین نمونه‌های اهتمام اسلام به امور اجتماعی زندگی بشر، دستورات دینی درباره ضرورت و کیفیت حکومت اسلام است. اگر همه آموزه‌های دینی را عالمانه و یکجا در نظر آوریم، متوجه خواهیم شد که اجرای کامل آنها بدون وجود حکومت دینی امکان ندارد و در واقع محیط حکومت غیر دینی بستر مناسب برای اجرای برنامه‌های دینی نیست و در بسیاری از موارد امکان اجرای بسیاری از این دستورات فراهم نمی‌شود. از این روی لزوم حکومت برای اجرای کامل احکام اسلامی خدشه ناپذیر است.
از سوی دیگر اداره حکومت، همراه با مخارجی است که هر برنامه حکومتی موظف است منابع تأمین آنها را هم معین کند. دین اسلام هم از این قاعده مستثنی نیست و منابعی را برای مخارج حکومتی در نظر گرفته است.
برخی از این منابع عبارتند از :
۱٫ انفال؛ (شامل برخی از اراضی کشور اسلامی، کوه‌ها، سواحل، جنگل‌ها، میراث بدون وارث، مراتع عمومی و …)
۲٫ زکات اموال؛
۳٫ زکات فطره؛
۴٫ مالیات استفاده از زمین‌های تصرف شده در جنگ‌ها؛
۵٫ جِزیِه؛ (جزیه مالیاتی است که برای ساکنین غیر مسلمان در حکومت اسلامی وضع شده است. این حکم بدین خاطر است که آنان در دین خود ملزم به پرداخت هیچ یک از واجبات مالی مسلمین مانند خمس و زکات نیستند، ولی از طرفی هم از تمامی امکانات سرزمین‌های اسلامی استفاده می‌کنند و در سایه امنیت حاصل شده از تلاش حکومت اسلامی که دارای مخارج بسیار است، زندگی می‌کنند. بنابراین مالیاتی برای آنها وضع می‌شود تا مانند بقیه مسلمانان در تأمین مالی کشور سهیم باشند).
۶٫ مظالم؛ (به معنای حقوقی خصوصی است که از فردی ضایع شده ولی صاحب آن حق، معلوم نیست. در این مواقع این حق به حاکم اسلامی پرداخت می‌شود تا در موارد خاصی مصرف گردد. البته با پرداخت آن مسئولیت از شخص خاطی هم برداشته می‌شود).
۷٫ کفارات؛ (که در مورد روزه و حج واجب می‌شود که حاکم می‌تواند آنها را جمع آوری کرده و در محل خاص خود مصرف کند یا به اشخاص اجازه دهد تا در آن محل خاص مصرف کنند).
۸٫ اشیاء گم شده که صاحبان آنها ناشناخته است. که البته محل مصرف خاصی دارند.
۹٫ موقوفات؛
۱۰٫ مالیات‌های متفرقه؛
۱۱٫ خمس؛
(برای مطالعه بیشتر ر.ک: آیت الله سبحانی، الخمس فی الشریعه الاسلامیه الغراء ص ۶)
*ویژگی خمس
خمس از میان موارد بالا ویژگی خاصی دارد؛
توزیع عادلانه ثروت در جامعه و رسیدگی به امور محرومین و کم برخورداران از اهم برنامه‌های اقتصادی اسلام است. مثلا پرداخت زکات به عنوان تأمین مالی نیازمندان در کنار نماز از اهمیت ویژه برخوردار است. از لحاظ شرعی خاندان پیامبر (بنی هاشم یا سادات) سهمی از زکات ندارند و در واقع استفاده از زکات بر آنان حرام است، به همین علت و به دستور الهی، مقداری از خمس برای تأمین مالی فقرای این خاندان اختصاص یافته است.
*وجوب خمس
اصل وجوب خمس از مواردی است که در قرآن و روایات اهل‌بیت بر آن تاکید شده است؛ و از آنجا که اصل وجوب آن در بین همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی مسلم است، اعتقاد و التزام به آن از جمله امور ضروری اسلام است؛ از این روی اگر کسی با توجه و التفات به اینکه انکار وجوب آن به انکار قرآن و معصومین می‌انجامد، این واجب مالی را انکار کند از جرگه اسلام خارج می‌شود.
*آثار پرداخت خمس
گذشته از آنکه پرداخت خمس به عنوان یک واجب مالی در کنار دیگر واجبات مطرح است، پرداخت آن – با توجه به آنچه گذشت – کمکی است به تأمین آبرومندانه نیازهای مالی خاندان منتسب به پیامبر. لذا پرداخت خمس در واقع نوعی دستگیری از نیازمندان است. نیازمندانی که احترام بیشتر به آنان با توجه به انتساب ایشان به خاندان وحی از اهمیت ویژه برخوردار است.
*موارد وجوب خمس
در هفت مورد، خمس واجب می‌شود: ۱٫منفعت کسب ۲٫مال حلال مخلوط به حرام ۳٫ زمینی که کافر ذمی از مسلمان می‌خرد ۴٫ جواهری که با غواصی بدست آید ۵٫ معدن ۶٫ گنج ۷٫ غنیمت جنگی
از میان این موارد چهار مورد اول به خاطر ابتلا بیشتر توضیح داده می‌شود.
۱٫منفعت کسب
در ابتدا باید متذکر شد که بدون قرار دادن سر سال خمسی (که معنی آن خواهد آمد) نمی‌توان فهمید که خمس بر انسان واجب شده یا نه؛ پس اینکه برخی به بهانه کارمند یا کارگر بودن گمان می‌کنند خمس به آنها تعلق نمی‌گیرد، اشتباه است؛ بلکه باید بعد از قرار دادن سال خمسی بفهمند که خمس به آنها تعلق می‌گیرد یا نه.
*حقوق و دستمزد
به طور کلی و خلاصه می‌توان گفت که دو راه برای احتساب خمس در این مورد وجود دارد. اولین راه آن است که هرگاه انسان منفعتی بدست آورد، بلافاصله خمس (یک پنجم) آن را بپردازد.
اما شرع انور اسلام به همه مسلمین مهلت داده تا یک سال تمام از منفعت‌های بدست آمده در حد عادی و مطابق شأن خود استفاده کنند و اگر چیزی از آن منافع در آخر سال باقی ماند، خمس مقدار باقی مانده را بپردازند. اما اگر چیز اضافه‌ای باقی نمانده باشد خمسی بر گردن او نیامده است.
ابتدای این سال که به آن سال خمسی می‌گوییم از دریافت اولین دستمزد یا اولین حقوق است و می‌توان سال شمسی یا قمری را مبنا قرار داد.
بنابراین هرگاه کارمند یا کارگر اولین حقوق خود را دریافت کرد سال خمسی او آغاز می‌شود. در طول سال از حقوق اولیه و حقوق‌های بعدی هزینه‌های عادی و متعارف و البته حلال مثل خوراک، پوشاک، هزینه مسکن، درمان، مسافرت و هدایا را پرداخت می‌کند. در سالگرد دریافت اولین حقوق اگر چیزی از پول حقوق یا کالای مصرفی باقی مانده باشد باید یک پنجم آن‌را به عنوان خمس پرداخت کند.
منظور از کالای مصرفی چیزی است که با استفاده کردن تمام می‌شود. پس تمام مواد خوراکی و هر چیزی که با استفاده کردن تمام می‌شود اگر در آخر سال باقی مانده باشند متعلق خمس هستند. اما اشیائی مثل ظروف، لباس‌ها، فرش و ماشین شخصی (غیر درآمد زا) که عین آنها با استفاده کردن تمام نمی‌شود، متعلق خمس نیستند.
*سرمایه
سرمایه در گردش و هر چیزی که برای کسب درآمد از آن استفاده می‌شود خمس دارد.
مثلاً اگر تاجری سر سال خمسی مقداری پول نقد و جنس دارد باید خمس آنها را بپردازد. مثلاً اگر ده میلیون سرمایه و جنس داشت و دو میلیون آن را پرداخت به هشت میلیون باقی مانده هیچ‌گاه خمس تعلق نمی‌گیرد. بنابراین اگر در سال دوم مثلاً باز هم ده میلیون سرمایه داشته باشد فقط به دو میلیون آن خمس تعلق می‌گیرد.
وسایل کار که برای درآمد از آنها استفاده می‌شود فقط یک بار در سر سال اول متعلق خمس است. بنابراین وسایل کار نجار، بنا، مکانیک، کشاورز و دیگر مشاغل یا خط تلفن ثابت یا همراهی که برای تجارت و مانند آن استفاده می‌شود؛ و نیز وسایل نقلیه مثل تاکسی و وانت و یا هر وسیله نقلیه ای که برای درآمد از آن استفاده می‌شود و نیز منزل یا مغازه‌ای که انسان آن را خریده و اجاره می‌دهد متعلق خمس است. همچنین مغازه‌ای که خود شخص مالک آن است و در آن جا کار و بار دارد متعلق خمس است. خمس هر یک از این موارد فقط یک بار واجب است و در سالهای بعدی واجب نیست مگر وسیله جدیدی وارد چرخه کار او بشود که باید در اولین سالگرد خمسی برای اولین و آخرین بار تخمیس شود.
*خمس وسایلِ اقساطی
اگر وسایل کار (که قبلاً توضیح داده شد) یا وسیله نقلیه کاری خود را به صورت اقساط خریده، لازم نیست خمس همه آن را سر سال اول بدهد بلکه خمس مقداری را پرداخت می‌کند که اقساط آن را بازپرداخت کرده است. برای نمونه اگر ماشینی به قیمت ده میلیون برای کار کردن خریده و در سر سال خمسی فقط دو میلیون از اقساط آن‌را پرداخته، باید خمس دو میلیون را بدهد نه تمام ده میلیون را. در سال خمسی بعدی هم خمس بقیه اقساط پرداخت شده را می‌پردازد و دو میلیون سال قبل دیگر تخمیس نمی‌شود.
*خمس وام
اگر وام بگیرد و تا سر سال همه آن‌را در مخارج خود مصرف کند، خمسی به آن تعلق نمی‌گیرد. البته اگر از آن وام کالای مصرفی مثل خوراک و مانند آن تهیه کرده و تا سر سال باقی باشد باید به ترتیبی که گفته می‌شود تخمیس شود.
اما اگر تمام یا مقداری از پول وام یا کالای مصرفی تهیه شده از آن تا سر سال خمسی باقی مانده باشد باید مثل کالای اقساطی تخمیس شود. یعنی هر مقداری که اقساط آن پرداخت شده تخمیس می‌شود و بقیه در صورتی که باقی بماند در سالهای بعدی تخمیس می‌شود و اگر باقی نماند اصلاً خمس به آن تعلق نمی‌گیرد.
برای مثال اگر دو میلیون وام گرفته باشد و در سر سال خمسی تمام یا مقداری از آن به صورت پول نقد یا کالای مصرفی (مثل خوراکی که عین آن با مصرف کردن تمام می‌شود) باقی مانده باشد و اقساط پرداخت شده هم چهارصد هزار تومان باشد، فقط خمس چهار صد هزار تومان را می‌پردازد نه خمس تمام وام یا اجناس باقی مانده را.
*مالیات
مالیاتی که مردم به دولت می‌پردازند جزو خرج‌های بین سال است و جای خمس را نمی‌گیرد. بنابراین اینکه برخی با پرداخت مالیات از پرداخت خمس امتناع می‌کنند صحیح نیست.
*خمس هدیه
اگر در وسط سال چیزی به عنوان هدیه یا جایزه به انسان ببخشند و تمام یا مقداری از آن تا سر سال باقی باشد در نظر امام راحل (رحمت الله علیه) و مقام معظم رهبری (حفظه الله) خمس به آن تعلق نمی‌گیرد.
*خمس مهریه
مهریه‌ای که خانم‌ها دریافت می‌کنند خمس ندارد مگر آنکه بدانند از مالی است که شوهرشان خمس آن‌را بدهکار است.
*خمس دیه
دیه ای که انسان از طرف دعوا می‌گیرد خمس ندارد.
*خمس ارث
ارثی که به طور معمول به انسان می‌رسد در اصل، خمس ندارد. اما اگر میّتی که از او ارث برده‌ایم خمس اموال خود را پرداخت نکرده باید خمس سهم‌الارث خود را بپردازیم.
اما ارث غیر معمول که انسان می‌برد در نظر اکثر مراجع خمس دارد. منظور از غیر معمول مواردی است که شخص انتظار ارث بردن از خویشاوند دوری را نداشته است اما اتفاقاً ارثی از او به شخص برسد که احتیاطاً باید خمس آن را بپردازد.
*خمس خرج‌های خارج از شأن یا حرام؛
چنانکه گفته شد خرج‌های عادی که برای زندگی روزمره انجام می‌شود از دایره خمس خارجند. اما اگر کسی خرج‌های زائد از شأن خود انجام دهد یا مبلغی را در جای حرام مصرف کند باید خمس آنها را بپردازد.
برای نمونه اگر شأن او برای هدیه دادن به اقوامش، هدیه‌ای پنجاه هزار تومانی است اما او یک هدیه دویست هزار تومانی برای آنها تهیه کند، باید در سر سال، خمس صد و پنجاه هزار تومان اضافی را هم بپردازد. در واقع مثل آن است که این صد و پنجاه هزار تومان اصلاً خرج نشده و تا آخر سال باقی مانده باشد.
خرج کردن در راه حرام هم همین طور است. پس اگر مبلغی را در راه حرام صرف کند در حکم باقی مانده تا آخر سال است و باید خمس آن را هم بدهد. برخی از خرج‌های حرام عبارتند از : پرداخت مبالغی برای مراجعه به فالگیر، هزینه برای سفر به مکان‌های غیر مجاز مثل سواحل نامناسب خارج از کشور، هزینه خرید مواد مخدر یا مواد الکلی، مبالغ پرداخت شده به عنوان ربا و …
*خمس مالی که زکات آن داده شده
اگر مالی که زکات آن داده شده تا آخر سال باقی بماند، خمس آن واجب است.
*خمس اموال زائد
اگر چیزی زیادتر از نیاز خود تهیه کند باید خمس آن را بدهد. مثلاً اگر منزل او نیاز به یک یخچال دارد ولی او دو عدد تهیه کرده باید خمس یخچال اضافی را بدهد.
البته اگر وسیله‌ای که مورد نیاز اوست، اتفاقاً مصرف نشود خمس ندارد. مثلاً اگر برای مهمانی‌های طول سال پنج دست بشقاب لازم دارد و آن را هم خریده ولی اتفاقاً یک سال اصلاً مهمان به خانه او نیامد خمس لازم نیست. اما اگر همین شخص به جای پنج دست مثلاً هشت دست بخرد باید خمس سه دست اضافی را بدهد.
همچنین اگر چیزی داشت که تا مدتی مورد استفاده او بود ولی اکنون دیگر مورد استفاده او نیست و تا سر سال باقی مانده باید خمس آن را بدهد؛ مثلاً اگر دو یخچال لازم داشت و از هر دو استفاده می‌کرد ولی از وسط سال به یکی از آنها احتیاج ندارد، باید سر سال، خمس یخچال اضافی را بپردازد.
اگر از درآمد سال، برای خود کفن و قبر خریده باشد و تا سر سال عُمر کند باید خمس آنها را بپردازد.
*خمس جهیزیه
با اینکه نظرات مراجع در مورد خمس جهیزیه‌ای که از سال‌ها قبل تهیه می‌شود متفاوت است؛ اما به طور کلی اگر انسان در جایی زندگی می‌کند که معمولاً هر سال مقداری از جهیزیه دختر را می‌خرند و نخریدن آن عیب برای خانواده محسوب می‌شود، لازم نیست خمس آن را بپردازد اما اگر این شرایط را ندارد باید خمس آن‌را بدهد. برای تفصیل مطلب به رساله‌های توضیح المسائل مراجعه فرمایید.
۲٫ مال حلال مخلوط به حرام
اگر کسی اموال حلال و مشروعی دارد که مقداری از اموال حرام و نامشروع با آن مخلوط شده چهار صورت برای او متصور است:
الف) مقدار و صاحب آن را می‌شناسد. در این صورت همان مقدار را به صاحب آن و در صورت فوت صاحبش، به ورثه او پس می‌دهد.
ب)صاحب آن را می‌شناسد ولی مقدار را نمی‌دانند که باید صاحب پول را به طریقی راضی کند؛ یعنی باید با هم مصالحه کنند.
ج)مقدار پول حرام را می‌داند ولی صاحب آن را نمی‌شناسد. در این صورت آن پول را با اجازه حاکم شرع (مجتهد جامع‌الشرایط یا مرجع تقلید) از طرف صاحبش صدقه می‌دهد.
د) نه مقدار پول حرام را می‌داند و نه صاحب آن را می‌شناسد. در این صورت باید خمس (یک پنجم) آن را بدهد و بقیه مال برای او حلال است.
نکته: باید دقت شود که این خمس جای خمس سر سال را نمی‌گیرد و در صورتی که سر سال خمسی چیزی اضافه بیاید، دوباره خمس آن واجب است.
۳٫ زمینی که کافر ذمی از مسلمان می‌خرد
کافر ذمی کسی است که به یکی از ادیان آسمانی غیر اسلام ایمان دارد و با اجازه حکومت اسلامی و پرداخت جزیه (مالیات مخصوص غیر مسلمین) در مملکت اسلامی زندگی می‌کند. (مانند تمام مسیحیان، یهودیان، صابئین و زردشتیانی که هم اکنون در ایران زندگی می‌کنند). این افراد در پناه حکومت اسلام هستند و جان و مال و ناموس آنان محترم است.
اگر چنین شخصی زمینی را از مسلمان بخرد، حاکم اسلامی یک پنجم مساحت آن زمین را به عنوان خمس از او دریافت می‌کند.
۴٫ جواهری که به واسطه غواصی بدست می‌آید
اگر کسی با غواصی در دریا و رودخانه‌ها، جواهر یا چیز گران‌بهای دیگر را به دست آورد و بعد از کم کردن مخارج غواصی قیمت آن شی به ۱۸ نخود طلا برسد باید خمس آن را بپردازد اما اگر قیمتش کمتر از این باشد لازم نیست خمس آن‌را بدهد.
به نظر بسیاری از مراجع اگر بدون غواصی از روی آب هم اشیاء یا گیاهان گران‌قیمتی جمع آوری شود و قیمت آنها به مقدار ۱۸ نخود طلا باشد باید خمس آن پرداخت شود.
*مصرف خمس
خمس در زمان ما باید به مجتهدی پرداخت شود که انسان از او تقلید می‌کند.
نصف این مقدار سهم سادات فقیر و یا سادات در راه مانده است. نصف دیگر سهم امام زمان است که در زمانه ما اکثر این مقدار از سوی مراجع برای مخارج حوزه‌های علمیه و تبلیغ دین الهی مصرف می‌شود.
نکته: انسان نمی‌تواند خودش خمس را در موارد مخصوصش خرج کند، مگر آنکه از مرجع خویش اذن بگیرد؛ و اگر انسان خمس را در محلی دیگر و بدون اجازه مرجع خرج کند، از گردن او ساقط نمی‌شود و باید دوباره به مرجع تقلید پرداخت شود.
*آثار فقهی عدم پرداخت خمس
- تا زمانی که انسان خمس مال را پرداخت نکرده است نمی‌تواند در هیچ اندازه از مال تصرف کند. مثلاً اگر کارمند یا کشاورز یا تاجر در پایان سال خمسی خود یعنی پس از یک سال از اولین حقوق ودرآمد، خمس را پرداخت نکند، حق ندارد حتی در یک ریال از اموال، تصرف کند و هر تصرفی حرام است. پس نمی‌تواند خود را بدهکار حساب کند و در چهار پنجم مال تصرف کند. حتی اگر مقدار خمس را کنار بگذارد ولی به مرجع پرداخت نکند نمی‌تواند مابقی اموال را خرج کند، مگر اینکه از مرجع خود اجازه بگیرد.
- اگر با پول خمس داده نشده جنسی بخرد یک پنجم آن جنس مال او نمی‌شود و حق استفاده از آن جنس را ندارد. مثلاً اگر با آن پول آب بخرد، وضو و غسل با آن آب باطل ست یا اگر زمین یا فرشی با آن پول بخرد، نماز خواندن در آن زمین باطل است.
- اگر با پول خمس داده نشده لباس احرام بخرد و با همان لباس، مُحرِم شود حج او دچار اشکال می‌شود و چه بسا از احرام خارج نشود و …
*مهمان شدن در خانه کسی که خمس نمی‌دهد
اگر انسان در خانه کسی که خمس نمی‌دهد مهمان شود یا آن شخص چیزی به او ببخشد، استفاده از آن برای او اشکال ندارد، مگر آنکه بداند عین همین غذا یا آب متعلق خمس بوده و خمس آن پرداخت نشده است. اما اگر شک کند که به این آب، غذا، منزل و فرش خمس تعلق گرفته یا نه، می‌تواند از آنها استفاده کند. این شک از آنجا پدید می‌آید که شاید این غذا یا آب یا منزل و فرش را از درآمد تازه ای که سال بر آن نگذشته تهیه کرده باشد.
*وظیفه کسی که تاکنون خمس نداده است
اگر کسی تاکنون خمس نداده، باید این مساله را با دفتر یا نماینده مرجع تقلید خویش در میان بگذارد تا در مورد اموال گذشته و فعلی او تصمیم گیری و مصالحه شود.
*نکته‌ای در مورد پرداخت خمس
نباید گمان گرد که مراجع تقلید در دریافت خمس از بدهکاران سخت‌گیری می‌کنند. بلکه بعد از محاسبه خمس به بدهکاران اجازه می‌دهند تا بدهی خود را در طول چندین سال پرداخت نمایند؛ البته این اجازه مرجع پرداخت در آینده حتماً لازم است و کسی نمی‌تواند پرداخت خمس را از پیش خود به تأخیر اندازد.
*فرار از خمس
برخی به خیال خود با ترفندهایی از دادن خمس فرار می‌کنند؛ مثلاً یکی دو روز مانده به سر سال خمسی تمام اموال خود را به همسر یا فرزند خود می‌بخشند و آنها هم بعد از سر سال، اموال را دوباره به مرد باز می‌گردانند. این ترفندها کارگر نیست و باعث سقوط خمس نمی‌شود.
نظرات شما عزیزان:
:: موضوعات مرتبط:
احکام،
،
:: برچسب‌ها:
احکام,
خمس, 
